Rubinstein Akiba (1882–1961), zawodowy szachista, mistrz Polski, pretendent do tytułu mistrza świata. Ur. 12 XII w Stawiskach koło Łomży, w ubogiej rodzinie żydowskiej był 12-ym dzieckiem; ojciec, nauczyciel hebrajskiego, zmarł przed jego urodzeniem.
Wychowywany przez dziadków ze strony ojca, R. był przeznaczony do szkoły rabinackiej. Z szachami zetknął się dopiero w 14 roku życia, wcześnie okazując wybitne uzdolnienia. W r. 1898 zdecydował się porzucić szkołę (jeszybot w Białymstoku?) i wybrał karierę zawodowego szachisty, wchodząc w konflikt z rodziną. Grał początkowo w Białymstoku, a w r. 1901 przeniósł się do Łodzi. Stał się jednym z najsilniejszych graczy Łódzkiego Tow. Zwolenników Gry Szachowej (założonego w r. 1903). Klub wydelegował R-a w r. 1903 na wszechrosyjski turniej do Kijowa, gdzie zajął piąte miejsce wyprzedzając wielu czołowych szachistów rosyjskich. W r. 1904 w spotkaniu o mistrzostwo Łodzi zwyciężył lokalnego rywala Henryka Salwe. W r. 1906 zdobył wicemistrzostwo Rosji i zajął 3 miejsce w wielkim turnieju w Ostendzie, wyprzedzając O. Bernsteina, R. Teichmanna, F. J. Marschalla i Dawida Janowskiego, graczy należących do ścisłej czołówki światowej. Odniesione sukcesy wprowadziły R-a do grona najsilniejszych graczy europejskich. Lata 1907–12 to okres jego największych sukcesów. Zwyciężył w Karlsbadzie, Ostendzie i Łodzi (turniej o mistrzostwo Rosji w r. 1907), Petersburgu (1909), Warszawie (1910), a w Wiedniu i Pradze (1908) i San Sebastian (1911) zajął również wysokie lokaty. Rozegrał także kilka meczów z silnymi przeciwnikami: w r. 1908 zwyciężył Marschalla i Teichmanna, rok później J. Miesesa i G. Rotlewiego, a w r. 1910 A. Flamberga. W r. 1910 przeniósł się do Warszawy, zachęcony stałą pensją wyznaczoną przez Warszawskie Tow. Zwolenników Gry Szachowej. W r. 1912 zwyciężył w 5 silnych turniejach: w San Sebastian, Piszczanach, Wrocławiu, Warszawie i Wilnie. Sukcesy te umożliwiły R-owi rozpoczęcie starań o rozegranie meczu o prymat światowy z ówczesnym mistrzem E. Laskerem. Po długotrwałych pertraktacjach udało się pokonać rozbieżności i wstępnie ustalono termin meczu na jesień 1914. Wybuch wojny uniemożliwił jego rozegranie.
W czasie pierwszej wojny światowej życie szachowe w Europie niemal zamarło. Lata wojenne R. spędził w Warszawie. Utracił oszczędności, na które składały się przede wszystkim zdobyte nagrody i honoraria startowe, i żył w trudnych warunkach. Grał dość rzadko, jedynie w imprezach organizowanych w Łodzi i Warszawie. Po zakończeniu wojny wyniki sportowe R-a były już nieco słabsze, a brak mecenasa nie pozwalał na rozegranie meczu z Laskerem. Przelał więc R. swe uprawnienia, nadal uznawane, na młodego szachistę kubańskiego J. R. Capablankę, który zdobył tytuł w r. 1921. W okresie międzywojennym R. uczestniczył w wielu turniejach, ale zwycięstwa: Triberg (1921), Wiedeń (1922), Hastings (1922/3), Mariańskie Łaźnie (1925), Rogaška Slatina (1929) przeplatały się z niepowodzeniami: Karlowe Wary (1923), Moskwa (1925), Semmering (1926). Uznawany był jednak nadal za jednego z najsilniejszych graczy świata, a w l. 1922–3 miał ponownie szansę rozegrać mecz o mistrzostwo świata z Capablanką pod warunkiem zgromadzenia funduszu meczowego (10 tys. dolarów USA). R., nie znalazłszy mecenasa, zrezygnował ostatecznie z ubiegania się o prymat światowy. W r. 1926 opuścił Polskę. Mieszkał kilka miesięcy w Berlinie, a następnie osiedlił się w Belgii. Zatrzymał nadal polskie obywatelstwo. Uczestniczył w II turnieju o mistrzostwo Polski (Łódź 1927) odnosząc zwycięstwo. Grał w polskiej drużynie na III Olimpiadzie Szachowej w Hamburgu w r. 1930 walnie przyczyniając się do zdobycia przez Polskę tytułu drużynowego mistrza świata. Rok później na Olimpiadzie w Pradze uzyskał już gorszy rezultat. W r. 1932 uczestniczył w małym «turnieju czterech» w Rotterdamie zajmując ostatnie miejsce. Wyraźne oznaki choroby psychicznej (depresji) uniemożliwiły R-owi kontynuowanie kariery profesjonalnego gracza. Po kuracji w szpitalu psychiatrycznym w Brukseli nie wrócił już do gry turniejowej. Jego rodzina egzystowała dzięki zapobiegliwości żony, a koszty leczenia R-a pokryły dochody z książki „Rubinstein gewinnt!” (Wien 1933) zawierającej zbiór jego partii z komentarzem R. Kmocha. W r. 1933 powstał pod patronatem FIDE (Federation Internationale des Échecs) «Fundusz A. Rubinsteina» gromadzący środki finansowe na potrzeby R-a. W akcji pomocy uczestniczył również Polski Związek Szachowy. W latach drugiej wojny światowej R. był ukrywany w szpitalu «Titeca» w Brukseli. Po r. 1945 mimo wyraźnej poprawy stanu zdrowia na turnieje szachowe nie był zapraszany. W r. 1950 mianowany został arcymistrzem przez FIDE za swe dawniejsze osiągnięcia. W t. r. reaktywowano «Fundusz A. Rubinsteina». Ówczesne polskie władze sportowe nie partycypowały w akcji pomocy dla R-a. Ostatnie lata życia R. spędził w domu starców w Brukseli.
R. zaliczany był do najsilniejszych szachistów świata od r. 1907 do r. 1923. Ogółem uczestniczył w 61 turniejach, zdobywając 21 pierwszych i 14 drugich nagród. Był szachistą o uniwersalnym stylu gry, chętnie poszukującym rozstrzygnięć strategicznych. Okazał się bardzo wnikliwym i sumiennym analitykiem, wniósł wiele do teorii otwarć szachowych i gry końcowej. Wiele opracowanych przez R-a wariantów debiutowych uznaje się i dziś za poprawne, poddaje analizom, drukuje w podręcznikach i informatorach i stosuje w poważnych partiach turniejowych. Obdarzony fenomenalną pamięcią – potrafił odtworzyć wszystkie grane przez siebie partie turniejowe (rozegrał ich ok. 800). Był oddany całkowicie szachom, swej jedynej życiowej pasji. Brak innych zainteresowań, przeżycia lat pierwszej wojny światowej, niezrealizowanie celu życia jakim był mecz o mistrzostwo świata oraz nadmierna eksploatacja systemu nerwowego (seanse gry jednoczesnej) wywołały chorobę dość często dotykającą wybitnych szachistów. R. zmarł 14 III 1961 w Brukseli.
Ożeniony od r. 1917 z Eugenią Lew (zm. 1955) miał R. dwu synów: Jonasa, inżyniera, i Sammy’ego, artystę malarza i zawodowego szachistę.
Od r. 1963 w Polanicy-Zdroju rozgrywany jest doroczny turniej międzynarodowy pamięci R-a.
Enc. Judaica (Jerusalem) XIV; W. Enc. Powsz. (PWN); W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Lindörfer K., Grosses Schach Lexikon, Günterloh 1977 (fot.); Le Lionnais F., Maget E., Dictionnaire des échecs, Paris 1967 s. 341; Meyers Enziklopädisches Lexikon, Mannheim 1977 XX; Litmanowicz W., Giżycki J., Szachy od A do Z, W. 1987 II 1045 (fot.); Šachmatnyj Slovar’, Red. I. Romanov, Moskwa 1904 s. 325; – Gawlikowski S., Walka o tron szachowy, W. 1976 s. 83, 90–3, 98–100; Horowitz A., From Morphy to Fischer. A History of the World Chess Championship, London 1974 s. 67, 83–85; Korcz W., Akiba Rubinstein, W. 1989 (fot.); Kmoch H., Rubinstein gewinnt, Wien 1933 (fot.); Litmanowicz W., Akiba Rubinstein 1882–1961. W setną rocznicę urodzin, „Szachy” R. 36: 1982 nr 12 s. 285; tenże, Z wizytą u arcymistrza A. Rubinsteina, tamże R. 11: 1957 nr 8 s. 233; Pytel K., Akiba Rubinstein czyli o sztuce rozgrywania końcówek, W. 1987; Razuvaev J. S., Murachveri V. I., Akiba Rubinstein, Moskva 1980 (fot.); Schonberg H., Die Grossmeister des Schachs, Bern, München, Wien 1974 s. 129 (fot.); Wentz H., Akiba Rubinstein, Berlin 1966.
Andrzej Essen